HUMINT (Human Intelligence), czyli wywiad osobowy (ze źródeł ludzkich), to jedna z fundamentalnych dyscyplin wywiadowczych. Jest to kategoria informacji wywiadowczych pozyskiwanych, gromadzonych i przetwarzanych w oparciu o ludzkie źródła informacji (OZI).

W ujęciu doktrynalnym, np. według terminologii NATO, HUMINT definiowany jest jako:

„Inteligencja [informacje wywiadowcze] pochodząca z informacji zebranych i dostarczonych przez źródła ludzkie”
org. Human Intelligence (HUMINT) – intelligence derived from information collected and provided by human sources | AAP-06

W praktyce dyscyplina ta obejmuje cały proces zarządzania ludzkimi źródłami: od ich typowania (identyfikacji), przez werbunek (pozyskanie), prowadzenie (obsługę) i walidację ich doniesień, aż po bezpieczne zakończenie współpracy  | U.S. Army FM 2-22.3

HUMINT jest często przeciwstawiany dyscyplinom technicznym (jak SIGINT – wywiad sygnałowy, czy GEOINT – wywiad obrazowy). Jego unikalną wartością jest zdolność do dostarczania informacji o intencjach, planach, nastrojach społecznych czy dynamice decyzyjnej przeciwnika – danych, które są niemal niemożliwe do zdobycia za pomocą satelity czy podsłuchu, obejmuje też debriefing, screening uchodźców, interrogation jeńców czy rozmowy z lokalną ludnością (np. w misjach NATO)

Rys Historyczny

HUMINT jest najstarszą formą wywiadu, starą jak sama cywilizacja, konflikty i dyplomacja.

Starożytność

  • Sun Tzu (ok. V w. p.n.e.): W traktacie „Sztuka Wojny”, chiński strateg poświęcił cały rozdział wykorzystaniu szpiegów, kategoryzując ich na pięć typów (m.in. miejscowych, wewnętrznych, podwójnych). Podkreślał, że „wiedza o dyspozycji wroga może być uzyskana tylko od innych ludzi”.
  • Kautilja (ok. IV w. p.n.e.): W indyjskim traktacie „Arthashastra”, szczegółowo opisano tworzenie rozległych sieci agenturalnych, wykorzystujących informatorów ze wszystkich warstw społecznych (kupców, kurtyzany, ascetów) do monitorowania zarówno wrogów zewnętrznych, jak i nastrojów wewnętrznych.
  • Rzym: Imperium Rzymskie wykorzystywało exploratores (zwiadowców wojskowych) oraz speculatores (kurierów i szpiegów). Z czasem wykształciła się służba frumentarii, pierwotnie odpowiedzialna za zaopatrzenie w zboże, która ewoluowała w tajną policję i służbę wywiadowczą monitorującą imperium.

Średniowiecze i Renesans

  • Republika Wenecka: Uznawana za jedną z pierwszych potęg posiadających zorganizowany wywiad dyplomatyczny. Wysłannicy i ambasadorzy byli zobowiązani do drobiazgowego zdawania sprawozdań (relazioni) na temat sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej państw, w których przebywali.
  • Anglia (Epoka Elżbietańska): Sir Francis Walsingham, szef służb specjalnych królowej Elżbiety I, stworzył rozległą siatkę szpiegowską w kraju i za granicą. Jego operacje HUMINT (m.in. infiltracja i dekonspiracja spisku Babingtona) miały kluczowe znaczenie dla utrzymania stabilności państwa.

Era Nowożytna i Wojny Światowe

  • Formalizacja (XIX i XX w.): Powstanie stałych, państwowych agencji wywiadowczych (np. brytyjskie Secret Intelligence Service – MI6) sformalizowało HUMINT.
  • II Wojna Światowa: Okres ten pokazał ogromną skalę operacji HUMINT. Działalność agentów na tyłach wroga (np. brytyjskie SOE, amerykańskie OSS – poprzednik CIA) oraz siatki ruchów oporu (jak polska Armia Krajowa) dostarczały kluczowych informacji strategicznych (np. o programie V-2).
  • Zimna Wojna: Uznawana za „złotą erę” HUMINT. Rywalizacja Wschód-Zachód (CIA vs. KGB) opierała się w dużej mierze na werbowaniu wysokich rangą agentów w strukturach przeciwnika (np. Oleg Pieńkowski, Aldrich Ames) oraz na masowym wykorzystaniu oficerów prowadzących pod przykryciem dyplomatycznym.

Przykłady Współczesne (Świat)

Współcześnie HUMINT pozostaje kluczowy, często służąc jako walidator dla danych z wywiadu technicznego (OSINT/SIGINT).

  1. Walka z Terroryzmem: Penetracja zamkniętych komórek terrorystycznych lub grup ekstremistycznych jest możliwa niemal wyłącznie poprzez HUMINT. Informacje, które doprowadziły do zlokalizowania Osamy bin Ladena, pochodziły ostatecznie z wieloletniej pracy nad śledzeniem jego kurierów (źródeł ludzkich) | raport CIA i Task Force 2011
  2. Wywiad Biznesowy (Corporate Intelligence): W sektorze prywatnym, legalny HUMINT (choć bywa też na granicy prawa) jest stosowany do zdobywania przewagi konkurencyjnej. Obejmuje to rozmowy z byłymi pracownikami konkurencji, analizę nastrojów na konferencjach branżowych czy działania zespołów „red teaming” testujących bezpieczeństwo firm poprzez inżynierię społeczną | Competitive Intelligence i Social Engineering
  3. Działania Dyplomatyczne: Attaché wojskowi i dyplomaci w ambasadach rutynowo prowadzą działania określane jako „oficjalny HUMINT”, legalnie zbierając informacje poprzez rozmowy z elitami politycznymi, wojskowymi i gospodarczymi kraju goszczącego.

Przykłady z Polski

Ze względu na klauzulę tajności działań operacyjnych, publiczne informacje o współczesnych operacjach HUMINT w Polsce są z natury ograniczone. Działalność ta jest jednak konstytutywną częścią polskich służb specjalnych.

  1. Działalność Ustawowa Służb: Agencja Wywiadu (AW) jest ustawowo odpowiedzialna za prowadzenie wywiadu osobowego (HUMINT) poza granicami RP, m.in. w celu rozpoznawania zagrożeń dla bezpieczeństwa i interesów państwa. Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW) i Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) prowadzą działania HUMINT na terytorium Polski, ale w celach kontrwywiadowczych (ochrona przed obcą agenturą) | sprawy z lat 2021-2024 ujawniane przez ABW
  2. Operacje Kontrwywiadowcze: Głośne zatrzymania osób podejrzanych o szpiegostwo na rzecz obcych mocarstw (np. Rosji czy Białorusi) są często finałem długotrwałych operacji kontrwywiadowczych, które w dużej mierze opierają się na HUMINT (np. pozyskaniu źródła wewnątrz obcej siatki lub w jej otoczeniu).
  3. Wsparcie Kontyngentów Wojskowych: Polskie kontyngenty wojskowe (np. w Iraku czy Afganistanie) intensywnie korzystały z HUMINT-u (prowadzonego przez SKW i Służbę Wywiadu Wojskowego – SWW) do rozpoznania terenu, identyfikacji zagrożeń (np. IED) i budowania relacji z lokalnymi liderami plemiennymi w celu zapewnienia bezpieczeństwa żołnierzom.

Aspekty etyczno-prawne wykorzystania HUMINT

Ramy prawne

Działania HUMINT — zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym — muszą być prowadzone z poszanowaniem obowiązującego prawa oraz zasad wynikających z umów międzynarodowych.
W państwach demokratycznych działalność służb wywiadowczych jest ściśle regulowana i nadzorowana, aby zapewnić równowagę między potrzebą bezpieczeństwa państwa a ochroną praw jednostki

Podstawowe źródła prawa dla działań HUMINT w Polsce:
• Konstytucja RP art. 47-51 gwarantują ochronę prywatności, tajemnicy komunikowania się i danych osobowych; wszelkie ograniczenia muszą wynikać z ustawy i być proporcjonalne do celu.
• Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu (z 24 maja 2002 r.)  określa uprawnienia i procedury działań operacyjno-rozpoznawczych poza granicami RP.
• Ustawa o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego i Służbie Wywiadu Wojskowego (z 9 czerwca 2006 r.) reguluje działalność HUMINT w obszarze obronności.
• Ustawa o Policji, Kodeks karny oraz ustawa o ochronie informacji niejawnych określają dopuszczalne granice inwigilacji, stosowania środków technicznych i ochrony źródeł.

W wymiarze międzynarodowym obowiązują m.in. Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych (1961), która definiuje ramy dla tzw. oficjalnego HUMINT prowadzonego przez attaché wojskowych czy dyplomatów, oraz prawo humanitarne konfliktów zbrojnych (Konwencje Genewskie).

Granice legalności

Nie każda działalność HUMINT jest dopuszczalna z punktu widzenia prawa:
• HUMINT legalny (jawny) obejmuje np. rozmowy z przedstawicielami instytucji, wywiady debriefingowe, obserwację zachowań, analizę otwartych kontaktów społecznych.
• HUMINT niejawny (tajny) — obejmujący werbunek cudzych obywateli, infiltrację organizacji lub operacje pod przykryciem — jest legalny wyłącznie w ramach uprawnień nadanych służbom specjalnym i podlega kontroli sądowej, parlamentarnej oraz wewnętrznej.

Działania tego typu, jeśli prowadzone bez upoważnienia, mogą być kwalifikowane jako szpiegostwo (art. 130 Kodeksu karnego).

Aspekty etyczne

HUMINT zawsze dotyka sfery prywatności, tożsamości i decyzji moralnych, zarówno po stronie funkcjonariuszy, jak i źródeł.
Kluczowe dylematy etyczne dotyczą m.in.:
• Werbunku i motywacji źródeł: czy dopuszczalne jest wykorzystywanie słabości (np. finansowych, emocjonalnych, ideowych) do pozyskania współpracownika?
• Zasady proporcjonalności: czy skala ingerencji w życie jednostki jest uzasadniona wagą interesu publicznego?
• Manipulacji i dezinformacji: do jakiego stopnia można stosować środki psychologiczne wobec źródeł lub przeciwników?
• Ochrony źródeł: oficerowie HUMINT mają obowiązek zapewnić bezpieczeństwo i anonimowość współpracowników; ujawnienie ich tożsamości bez zgody może mieć konsekwencje etyczne i prawne.

Etyka HUMINT, w przeciwieństwie do etyki wojskowej, opiera się bardziej na kontekstowej ocenie moralnej czynu – często oficer musi wybrać „mniejsze zło”, by zapobiec większemu zagrożeniu.
Dlatego w wielu agencjach (np. CIA, MI6, AW) istnieją kodeksy etyki zawodowej oraz wewnętrzne komisje oceny operacji.

Odpowiedzialność i nadzór

W państwach demokratycznych nad działalnością HUMINT sprawowany jest wielostopniowy nadzór:
• Parlamentarny w Polsce przez Komisję ds. Służb Specjalnych Sejmu RP.
• Rządowy  przez koordynatora służb specjalnych przy Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.
• Sądowy i prokuratorski  przy stosowaniu środków operacyjnych wymagających ingerencji w prawa obywatelskie (np. podsłuch, obserwacja, pozyskiwanie danych telekomunikacyjnych).

W sferze międzynarodowej coraz większe znaczenie ma także nadzór etyczny – np. obowiązek raportowania nadużyć, ochrona sygnalistów (whistleblowers) i zgodność z zasadami prawa humanitarnego.

Nowe wyzwania prawno-etyczne

Rozwój technologii stawia przed HUMINT nowe pytania:
• Czy inżynieria społeczna w cyberprzestrzeni jest formą HUMINT czy manipulacji psychologicznej?
• Jak chronić prawa człowieka, gdy dane o emocjach, relacjach i lojalnościach można pozyskiwać z mediów społecznościowych?
• Gdzie kończy się analiza behawioralna, a zaczyna naruszenie prywatności?

Nowoczesny HUMINT, by zachować legitymizację, musi łączyć skuteczność z transparentnością proceduralną, rozliczalnością oraz respektem dla godności osoby ludzkiej – wartości, które odróżniają służby demokratyczne od autorytarnych.

Podstawowe Źródła (Bibliografia)

  1. NATO Glossary of Terms and Definitions (AAP-06). North Atlantic Treaty Organization. (Definicja doktrynalna).
  2. Sun Tzu. Sztuka Wojny (ok. V w. p.n.e.). (Klasyczny tekst o roli szpiegostwa).
  3. Andrew, Christopher. The Secret World: A History of Intelligence. Yale University Press, 2018. (Kompendium historii wywiadu).
  4. Richelson, Jeffrey T. The U.S. Intelligence Community. Westview Press, (wielokrotne wydania). (Akademicka analiza struktur i dyscyplin wywiadu USA).
  5. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu. (Ramy prawne dla polskiego HUMINT).
  6. U.S. Army Field Manual 2-22.3, Human Intelligence Collector Operations (2006).
  7. Herman, Michael. Intelligence Power in Peace and War. Cambridge University Press, 1996.
  8. Warner, Michael. The Rise and Fall of Intelligence: An International Security History. Georgetown University Press, 2014.
  9. David Kahn, The Codebreakers dla kontrastu między HUMINT i SIGINT.